منبت کاری چیست و چگونه منبت کاری کنیم

منبت کاری چیست

منبت کاری شاخه ای از صنایع دستی است که در آن نقش ها به صورت برجسته روی سطح کار ایجاد میشوند. منبت کاری روی چوب  یکی از زیر شاخه های این هنر و رایج ترین آن است. البته در برخی هنرهای دیگر چوبی مانند خراطی، ابزارکاری و معرق نیز از فرآیند های مشابهی کمک گرفته میشود که نمیتوان از آن ها به عنوان منبت یاد کرد. تفاوت معرق و منبت را میتوان اینگونه بیان نمود که در صنعت معرق قطعات چوب به صورت برش خورده در کنار هم قرار می گیرند تا طرح اصلی را شکل دهند؛ در حالی که منبت کاری به انگلیسی (woodcarving) همان کنده کاری روی چوب است به گونه ای که طرح روی چوب نقش بندد. از آن روی که طرح های اولیه منبت سنتی بیشتر گل ها و گیاهان بودند، نام منبت با ریشه نبات به معنی گل و گیاه برای این هنر برگزیده شد.

تاریخچه منبت کاری در جهان

از هزاران سال پیش مردمان عادی از چوب به عنوان ماده اولیه ارزان و در دسترس استفاده می کردند از این رو نمیتوان تخمین دقیقی از تاریخچه هنر منبت کاری در جهان به دست داد. از طرفی ماندگاری چوب در برابر عوامل طبیعی چندان زیاد نیست و در اثر گرما، رطوبت و دیگر عوامل طبیعی دستخوش تغییر شده و فرسایش می یابد، بنابراین از آثار چوبی منبت قدیمی اثری در دست نیست.

قدیمی ترین نمونه منبت موجود یک تندیس چوبی است که در مصر کشف شده و مربوط به 2500 سال پیش از میلاد است. البته مجسمه چوبی بت شیگیر با 11000 سال قدمت را می توان قدیمی ترین اثر کنده کاری روی چوب دانست.

بیشتر بخوانید: انواع ابزار منبت کاری چوب چیست؟

تاریخچه ی منبت کاری در ایران

هنر منبت کاری در ایران سابقه طولانی دارد و به زمان ورود اعراب و حدود 1500 سال پیش باز میگردد. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران یک در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. این در که مربوط به قرن سوم هجری است حدود 1200 سال قدمت دارد. اوج هنر منبت ایران در دوره صفوی بود و در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه رو به افول نهاد.

امروزه، حرفه منبت کاری مانند دیگر صنایع دستی در گوشه و کنار کشور پا بر جا است و به خصوص در شهرهایی مانند گلپایگان و آباده رونق مناسبی دارد. از میان شهرهای ایران منبت کاری های اصفهان به واسطه تردد گردشگران خارجی و بناهای به جا مانده از دوران گذشته بیش از سایر مناطق کشور نزد جهانیان شناخته شده است. سقف چوبی عمارت هشت بهشت یکی از نمونه های منبت کاری اصفهان است که مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی قرار گرفته است.

چوب مورد استفاده در منبت کاری را به نقل از بیتوته بشناسید:

استاد منبت کار بنا بر رنگ و جنس کاری که می خواهد بسازد از میان چوب های گوناگون چوب مناسب را انتخاب می کند. در این میان تعدادی از چوبها از بقیه کاربری بیشتری در ساخت آثار هنری منبت کاری دارند.
چوب گردو
چوب گلابی
چوب چنارف نارون
چوب راش
چوب تبریزی
و ….
این چوب ها هر کدام رنگ منحصر به فردی دارند که در آفرینش های هنری کمک قابل توجهی به زیبایی نهایی اثر می کنند.

بیشتر بخوانید: ابزار نجاری؛ ساخت دنیایی زیبا با وسایل چوبی

لوازم مورد نیاز منبت کاری

تا اینجا منبت‌کاری را به شما معرفی کردیم، در ادامه مراحل انجام منبت‌کاری را گام به گام برایتان شرح می‌دهیم. برای شروع منبت کاری به چند ابزار و وسیله نیاز دارید که عبارتند از:

مغار (gouge)

از این ابزار برای کنده‌کاری روی چوب استفاده می‌شود. مغار دارای یک انحنا است که از آن برای تراشیدن قسمت‌های توخالی و گرد استفاده می‌شود.

چاقوی منبت کاری (carving knife)

این ابزار برای صاف‌ کردن، تراشیدن یا ایجاد برش روی چوب کاربرد دارد.

اسکنه (chisel)

یکی دیگر از لوازم مورد نیاز منبت کاری است که لبه‌ای تیز و صاف دارد. از این ابزار برای ایجاد خطوط مستقیم و صاف روی چوب استفاده می‌شود.

مغار شفره گلویی (U-gauge)

مغار شفره گلویی، یکی دیگر از رایج‌ترین ابزارهای منبت‌کاری است که لبه‌ای U شکل دارد. از مغار شفره گلویی برای ایجاد تراش‌های گود و عمیق روی سطح چوبی استفاده می‌شود.

چکش چوبی (mallet)

اگر بخواهید به ابزارهای کنده‌کاری روی سطح چوب فشار وارد کنید تا برش مورد نیاز را ایجاد کند، باید از چکش چوبی استفاده کنید. این ابزار برای کنده‌کاری روی چوب استفاده می‌شود و از جمله وسایل ضروری منبت‌کاری است.

تجهیزات تیزکننده منبت‌کاری

یکی دیگر از ابزارهایی است که با آن باید چاقو و سایز ابزارهای تیز منبت‌کاری را تیز کنید. این وسایل شامل سنگ و تسمه‌های چرمی تیز‌کننده است یا می‌تواند به شکل سوهان باشد.

جعبه ابزار یا کیف مغار

برای اینکه تمامی وسایل و ابزارهای منبت‌کاری را یکجا داشته باشید، لازم است از یک کیف مخصوص استفاده کنید. جعبه ابزار یا کیف مغار مانع از گم‌شدن یا خراشیدگی و زنگ‌زدگی ابزارآلات منبت‌کاری می‌شود.

بهترین چوب برای منبت کاری

انواع مختلفی از چوب وجود دارد که بتوانید روی آن‌ها کنده‌کاری انجام دهید. طبق راهنمای کامل منبت کاری بهترین چوب‌ها برای اجرای این هنر عبارتند از:

چوب صنوبر

این چوب به رنگ سفید است و به دلیل نرمی زیاد به راحتی می‌توانید روی آن کنده‌کاری انجام دهید. چوب صنوبر در ایران به راحتی در دسترس است و جزو چوب‌های ارزان قیمت محسوب می‌شود. منبت‌کاری با این چوب آسان و نتیجه کار بسیار زیباست.

چوب لاله آمریکایی

یکی دیگر از انواع چوب برای منبت‌کاری، لاله آمریکایی نام دارد. این چوب از چوب صنوبر هم نرم‌تر است و با ابزارهای مختلف به راحتی می‌توانید روی آن فرم‌های دلخواه خود را ایجاد کنید.

چوب گردوی سیاه

یکی دیگر از انواع چوب مناسب برای انجام این هنر، چوب گردوی سیاه است. این چوب نرم نیست، اما به دلیل بافت و رنگ زیبایی که دارد، بسیاری از هنرمندان برای منبت‌کاری از آن استفاده می‌کنند. ناگفته نماند که چوب گردوی سیاه قیمت بالایی نیز دارد. برای کنده‌کاری روی چوب گردوی سیاه باید از ابزارهای تیز و برنده استفاده کنید.

چوب گردوی سفید

نوع دیگری از چوب‌های رایج برای منبت‌کاری است که رنگ عمیق‌تری در مقایسه با چوب گردوی سیاه دارد؛ اما روی سطح چوب گردوی سفید منافذ و خراشیدگی‌های زیادی به چشم می‌خورد که قیمت آن را نسبت به سایر چوب‌ها ارزان‌تر می‌کند.

چوب بلوط

یکی دیگر از انواع چوب مناسب برای هنر منبت‌کاری است که از استقامت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل این چوب برای ساخت مبلمان استفاده می‌شود. بافت و رگه‌های چوب بلوط نسبت به سایر چوب‌ها بیشتر است و به دلیل مقاومت بالا، منبت‌کاری روی آن به تلاش زیادی نیاز دارد.

چگونه منبت کاری کنیم

مانند هر صنعت دیگر برای شروع این حرفه در اولین قدم باید لوازم منبت کاری روی چوب را تهیه نمایید. منبت کاری ابزار خاص خود را می خواهد که البته چندان گران قیمت و پیچیده نیستند. چاقو، مغار و قلم از ابتدایی ترین وسایل منبت کاری چوب هستند. برای کار حرفه ای با چوب علاوه بر مغارهای تخت و مورب، خمیده، تخت، کج، گیلویی و شفره به ابزارهایی مانند اره، رنده و سنباده نیز نیاز خواهید داشت.

منبت کاری با فرز انگشتی نیز میسر است و این ابزار به خصوص در پروژه های پیچیده مانند منبت کاری چهره روی چوب کاربرد دارد. منبت كاري چوب به عوامل مختلفی وابسته است و علاوه بر مهارت در کار با ابزار باید شناخت مناسبی از چوب و تکنیک های تراش آن داشت. چوب درختانی مثل گردو، گلابی، نارون، راش و تبریزی کاربرد فراوانی در ساخت آثار منبت كاري روي چوب دارند.

منبت را میتوان در سه سبک حکاکی، برجسته نمایی و پیکر تراشی تقسیم نمود؛ طرح هاي منبت كاري بسته به سبک متفاوت هستند. طرح های آماده شده با روش های متفاوت روی چوب منتقل می شوند و سپس هنرمند طرح ایجاد شده را کنده کاری می نماید.

برای آموزش منبت میتوان به آموزشگاه های فنی و حرفه ای در شهرهای مختلف مراجعه نمود و با گذراندن دوره های آموزشی و تمرین و ممارست به سطوح بالای این هنر اصیل دست یافت.

به نقل از سایت آکس چوب در مورد منبت کاری می‌توان گفت:

“انتخاب چوب منبت کاری ، دشواری‌های مخصوص به خود را دارد زیرا در دوام و کیفیت نهایی اثر و همچنین زیبایی آن نقش عمده‌ای دارد. چوب‌‌هایی که بافت نرم و سبکی دارند، اصلا مناسب برای منبت کاری نیستند. برای انجام منبت کاری، باید از چوب‌هایی استفاده شود که بدون گره بوده و بافت ریز، متراکم و سنگین داشته باشند تا بتوانند ضربات مغار و چکش را تاب بیاورند و در حین انجام کار، نشکنند. همچنین بهتر است چوب انتخابی در اصطلاح، راست‌تار باشد. چوب راش، گردو و گلابی، از بهترین چوب‌ها برای انجام کار منبت هستند.”