- دقیقه 5
- 1496
- 0
به قلم سمیرا عسگری
10 خرداد 1400
شواهد باستان شناسی نشان می‌دهند که تاریخ ساخت گچ و تاریخچه ابزار گچ کاری به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می‌رسد. شواهد نشان میدهد که قدمت برخی از آثار گچی به جا مانده در فلات اناتولی و سوریه به 9000 سال قبل باز میگردد. در قدیمی‌ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، تاریخچه ابزار گچ کاری نشان میدهد که از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ‌ها و جهت کلاف‌سازی آن‌ها استفاده شده است. مصری‌ها سنگ گچ را در هوای آزاد و در درون آتش می سوزاندند و سپس آن را می‌کوبیدند و تبدیل به پودر می‌کردند و در نهایت این پودر را با آب ترکیب می‌کردند و دیواره‌های کاخ‌ها و معابد خود را با گچ و با کمک گرفتن از ابزار گچ کاری می پوشاندند. علاوه بر این یونانی‌ها از گچ به صورت خاص ( گچ سلنیوم که شفاف می‌باشد ) به عنوان پنجره معابدشان استفاده می‌کردند. رومیها با استفاده از گچ از هزاران مجسمه یونانی کپی برداری کرده‌اند. بشر در طی قرن‌ها در نقاط مختلف جهان در خصوص پخت گچ مهارت‌هایی را کسب کرده بود.
گچ یک ماده معدنی فراوان است که از میلیون‌ها سال پیش به دلیل تبخیر آب دریاچه‌های شور و دریاهای سطحی و کم عمق به صورت لایه‌های رسوبی تشکیل شده است.
در سال‌های ۱۷۰۰ میلادی پاریس مرکز گچ بود چرا که تمامی دیوارهای خانه‌های چوبی در این کشور برای جلوگیری از آتش سوزی با گچ پوشیده می‌شدند. پادشاه فرانسه این قانون را بعد از اینکه لندن بزرگ در سال ۱۶۶۶ در اثر آتش سوزی از بین رفت اجباری نمود.
دانش ما در زمینه استفاده از گچ و تاریخچه ابزار گچ کاری تا قبل از قرن نوزدهم محدود است. با این وجود تحقیقات نشان میدهد که در قرن شانزدهم گچ همراه آهک در کف‌ها، دیوارها و سقف‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است اما ثابت شده که گچ کاری تزئینی که قبلا یکی از موارد استفاده از گچ در نظر گرفته میشده است در این دوران دارای سوابق بسیار مختصری است.
بیشتر بخوانید: انواع ابزار گچ کاری
تاریخچه گچ کاری در ایران
در این بخش از مقاله، به آشنایی با سبک های قدیمی گچ کاری ایرانی می‌پردازیم. در دوران اسلامی، گچ‌کاری به عنوان یکی از هنرهای برجسته معماری رونق یافت. تکنیک‌های گچ‌کاری در دوران اسلامی شامل استفاده از قالب‌های پیچیده و طراحی‌های هندسی دقیق بود که با دقت بسیار انجام می‌شد. هنرمندان اسلامی با بهره‌گیری از ابزارهای ساده ولی کارآمد، طرح‌های زیبا و پیچیده‌ای را روی دیوارها و سقف‌ها ایجاد می‌کردند که هنوز هم در بناهای تاریخی دیده می‌شود. گچ‌بری‌های مساجد، کاخ‌ها و دیگر ساختمان‌های مهم نشان‌دهنده مهارت و خلاقیت هنرمندان آن دوره است.
یکی از مهم‌ترین نکات سبک‌های گچ‌کاری این است که در معماری اسلامی علاو‌ه‌بر هنر گچ‌کاری، از روش‌های اصلی برش فلزات نیز به طور گسترده استفاده می‌شد. این روش‌ها شامل برش لیزری، برش واترجت، برش پلاسما و برش با اره بود که هر کدام برای کاربردهای خاصی مورد استفاده قرار می‌گرفت. فلزات برش‌خورده به دقت در تزئینات و ساختارهای معماری به کار می‌رفتند، به طوری که ترکیب این دو هنر، یعنی گچ‌کاری و فلزکاری، جلوه‌ای بی‌نظیر و ماندگار به آثار معماری اسلامی می‌بخشید. این ترکیب هنری و فنی نه تنها استحکام بناها را افزایش می‌داد، بلکه زیبایی و جلای خاصی به آن‌ها می‌بخشید.
در نوشته‌های به جای مانده در خصوص گچ و تاریخچه ابزار گچ کاری، این هنر را یکی از با سابقه‌ترین هنرهای معماری دانسته اند. در ایران گچ از زمان‌های بسیار دور مورد استفاده قرار می‌گرفته است. کاربرد گچ در پوشش قوسی کانال ها در قسمتی از بناهای تخت جمشید از دوره هخامنشی به یادگار مانده است. ملات گچ در دوره ساسانیان در اسکلت سازی بناها و همچنین جهت نماسازی کاربرد فراوان داشته است. آثار موجود کهن در ایران نشان میدهد که هنرمندان ما از قرن سوم هجری به تزئین محراب توجه کرده‌اند همچنین تاریخچه ابزار گچ کاری نشان میدهد که بسیاری از این ابزار برای اولین بار در ایران اختراع شده و مورد استفاده قرار گرفته اند.
یکی از پدیده‌های هنری در معماری بی همتای ایران هنر گچ کاری است که در کاوش‌های باستان شناسی نمونه‌ها و نشانه‌هایی از رواج این هنر در روزگار ساسانی به دست آمده است. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و آراستن سطوح داخلی ساختمان‌ها است و هنر گچ کاری این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می‌رساند .
آثار گچ کاری را در دوره‌های مختلف تاریخ ایران و تاریخچه ابزار گچ کاری می‌توان مشاهده کرد و برای نمونه می‌توان به بناهای تاریخی ذیل اشاره نمود:
- در دوره سلجوقی به مسجد علویان در همدان
- در دوره ایلخانی به بقعه بایزید بسطامی در بسطام
- در دوره تیموری به بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام
- در دوره صفویه به کاخ عالی قاپو در اصفهان
- در دوره زندیه به عمارت کلاه فرنگی در شیراز
- و در دوره قاجار به کاخ گلستان در تهران
زیباترین و پیچیده‌ترین گچ کاری‌ها در زمان سلجوقیان انجام گرفته است. در این عصر با کتیبه‌هایی که نقش‌های مفصل و پرکار داشتند اطراف محراب را می‌پوشاندند. قسمت بالا و اطراف طاقِ نوک تیز طاقچه‌ای را، حاشیه احاطه کرده بود و معمولاً در بخش بالا حاشیه زیادتری با نقش‌های درشت تر با استفاده از ابزار مخصوص گچ کاری ایجاد می‌کردند. اطراف طاق مرکزی حاشیه مستطیلی منقوش می‌شد و طرح‌ها عبارت بودند از نقوش اسلیمی، نقش مو و تاک و برگ هایی که سوراخ شده و شکل لانه زنبور به خود گرفته بودند.
بیشتر بخوانید: آشنایی با کاشی و هنر کاشی کاری
تکنیک‌های گچ کاری در دوران اسلامی
تکنیک‌های گچ کاری در دوران اسلامی شامل قالب گیری، کنده کاری یا گچ بری عمقی، گوته زنی، آژده کاری، برجسته و برهشته است که تا زمان حمله مغول به دو شیوه خراسانی و رازی ساخته می‌شد که شیوه خراسانی از قرن اول هجری قمری تا قرن چهارم هجری قمری و شیوه رازی از قرن چهارم هجری قمری تا حمله مغول ادامه داشته‌است.
به نقل از سایت امین مصالح درباره تاریخچه ابزار گچ کاری می‌توان گفت:
“در اروپا قرون وسطی هم از ساخت دکوراسیون با بهره گیری از گچ کاری استفاده می شد. در قرن 13 برای دکوراسیون های داخلی یا خارجی از گچ کاری استفاده می کردند اما نقطه عطف این مخلوط گچ آن بود که موادی را به عنوان تقویت کننده برای کمک به انعطاف پذیری مخلوط به کار می برند. اگر بخواهیم موارد تشکیل دهنده این تقویت کننده را نام ببریم می توانیم به مواردی مانند: مالت، آبجو، ادرار، مو و تخم مرغ اشاره کنیم.”
سخن آخر
تاریخچه ابزار گچ‌کاری نشان‌دهنده تحول چشمگیری در هنر و علم ساخت و ساز است. از ابزارهای ابتدایی و ساده‌ای که در دوران باستان برای تزئین و پوشش دیوارها استفاده می‌شد تا تکنیک‌های مدرن و پیشرفته‌ای که امروز در صنعت ساختمان به کار می‌رود، هر مرحله از این تحول به گسترش قابلیت‌های گچ‌کاری و ارتقای کیفیت آن کمک کرده است. با پیشرفت تکنولوژی و طراحی ابزارهای نوین، گچ‌کاری به هنر و علمی پیچیده تبدیل شده است که به بهبود دقت، سرعت و زیبایی پروژه‌های ساختمانی کمک می‌کند. نگاهی به گذشته ابزار گچ‌کاری، ما را به اهمیت این حرفه و تأثیر آن بر زیبایی و دوام ساختمان‌ها آگاه می‌سازد و از دستاوردهای آن در آینده بهره‌برداری بهتری خواهیم کرد.
